भोपाळ राजमुद्रा दर्पण । मध्यप्रदेशची राजधानी भोपाळ येथे २ आणि ३ डिसेंबर, १९८४ या दिवशी ही दुर्घटना घडली. युनियन कार्बाइड (इंडिया) लिमिटेड या कंपनीच्या ६१० नंबरच्या जमिनीखालील टॅंकमधून अत्यंत विषारी असा पेस्टिसाईड मिथाईल आयसोसायनाईट (एम. आय. सी.) वायुच्या ४० टन गळतीमुळे ही दुर्घटना घडली. जवळपास २०,००० लोकांना या दुर्घटनेशी निगडित आजारांमुळे मृत्यू ओढवला तर ५००,००० हून जास्त जण जखमी अथवा अपंग झाले.
मध्य प्रदेशची राजधानी भोपाळ शहरातील हजारो नागरिकांसाठीच नव्हे तर प्रत्येक सजीवासाठी २ आणि ३ डिसेंबरची रात्र ही काळरात्र ठरली. किटकनाशक बनवणाऱ्या एका कंपनीच्या प्लांटमधून विषारी वायूची गळती झाली आणि पाहता पाहता अख्यं शहर गुदमरलं. जे वाचले ते एकतर अपंग झाले किंवा काही महिन्यांनी मरण पावले. या रासायनिक दुर्घटनेमुळे आजही या ठिकाणी शारिरीक अपंगत्व किंवा दोष असलेली बालके जन्माला येतात.
2 डिसेंबर 1984 रात्री 8 वाजता: युनियन कार्बाइड कारखान्याची नाईट शिफ्ट आली होती, तिथे पर्यवेक्षक आणि कामगार काम करत होते. 2 डिसेंबर 1984 रात्री 9 वाजता: भुयारी टाकीजवळील पाइनलाईनच्या साफसफाईच्या कामासाठी सुमारे अर्धा डझन कामगार निघून जातात. 2 डिसेंबर 1984 रात्री 10 वाजता: कारखान्याच्या भूमिगत टाकीमध्ये रासायनिक अभिक्रिया सुरू झाली, टँकरचे तापमान 200 अंशांवर पोहोचले आणि गॅस तयार होऊ लागला. 2 डिसेंबर 1984 रात्री 10:30 वाजता: टाकीतील गॅस पाईपपर्यंत पोहोचू लागला. व्हॉल्व्ह व्यवस्थित बंद होत नसल्याने टॉवरमधून गॅस गळती होऊ लागली. 3 डिसेंबर 1984 दुपारी 12:15 वाजता: तेथे उपस्थित कर्मचारी घाबरू लागले. व्हॉल्व्ह बंद करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला, पण नंतर अलार्म सायरन वाजू लागला. 3 डिसेंबर 1984 दुपारी 12:50 वाजता: आजूबाजूच्या वस्त्यांमध्ये राहणाऱ्या लोकांना गुदमरणे, खोकला, डोळ्यात जळजळ, पोट फुगणे आणि उलट्या होण्याचा अनुभव येऊ लागला. 3 डिसेंबर 1984 दुपारी 1:00 वाजता: पोलिसांना खबर देण्यापूर्वीच चेंगराचेंगरी झाली. पण कारखान्याचे संचालक म्हणाले – गळती झाली नाही. 3 डिसेंबर 1984 दुपारी 2:00 वाजता: काही वेळाने रुग्णालयाच्या आवारात अशा रुग्णांची गर्दी झाली होती. 3 डिसेंबर 1984 दुपारी 2:10 वाजता: कारखान्यातून अलार्म सायरनच्या आवाजाने लोक घराबाहेर पळत होते आणि त्यांची प्रकृती खालावली होती. संपूर्ण शहरात गॅस पसरला होता. 3 डिसेंबर 1984 दुपारी 4:00 वाजता: झोपेच्या कुशीत असलेले हजारो लोक एका क्षणात विषारी वायूचे रुग्ण झाले होते. दरम्यान, गॅस गळतीवर नियंत्रण आणण्यात आले. 3 डिसेंबर 1984 सकाळी 6 वाजता: पोलिसांच्या वाहनांनी परिसरात ध्वनिक्षेपकाद्वारे इशारे देण्यास सुरुवात केली. हजारो गॅसबाधित लोक एकतर शहरातील रस्त्यावर मरत होते किंवा जीव वाचवण्यासाठी इकडे तिकडे धावत होते.
